Dit is geen politiek leiderschap maar plat opportunisme. En dan nog van het domme soort

Europa sukkelt van de ene crisis in de andere als gevolg van halfbakken politieke en economische instituties. Bratislava moet daarom het startschot zijn voor een fundamentele Europese omslag.

In Hans Christian Andersens sprookje 'De Nieuwe Kleren van de Keizer' stellen twee kleermakers dat ze voor de keizer speciale kleren kunnen maken. Kleren die enkel zichtbaar zijn voor intelligente mensen. De keizer is in de wolken. Wanneer de kleermakers met de kleren terugkeren, ziet de keizer ze niet. Hij zegt echter niks om niet als dommerik te worden weggezet. Hetzelfde geldt voor zijn adviseurs. De keizer laat zich vervolgens door de stad ronddragen. Iedereen bejubelt hem tot op het moment dat een klein kind roept: "De keizer is naakt!" Uiteindelijk treedt iedereen het kind bij en beseft de keizer dat hij is opgelicht.

De Europese en nationale leiders zijn ook naakt. Niet omdat ze geen kleren dragen. Wel omdat ze in een gebrekkige politieke en economische constructie opereren die Harvard-econoom Dani Rodrik samenvat als het 'politiek trilemma'. Het politiek trilemma betekent dat economische integratie, democratie en de natiestaat niet met elkaar te verzoenen zijn. Twee van deze drie elementen is het hoogst haalbare. Europa dacht lange tijd hieraan ontsnapt te zijn, maar komt vandaag bedrogen uit. Rodrik verwoordt het als volgt: "De economische en politieke problemen zijn te wijten aan het feit dat de monetaire en financiële integratie veel verder zijn gevorderd dan de politieke en institutionele fundamenten. Om de democratie te redden is ofwel méér politieke integratie, ofwel minder economische integratie vereist. De leiders in Europa weigeren een keuze te maken en zo sleept de malaise voort". Dit is geen abstracte theorie, maar harde realiteit wanneer we inzoomen op de euro- en vluchtelingencrisis.

DE CRISIS-COCKTAIL

Zo pretenderen veel politieke leiders dat de euro gered is wanneer alle landen strikte economische regels naleven onder Europees toezicht. Hierbij vergeten ze echter dat de euro de kwetsbaarheid van de lidstaten fel verhoogde door het wegvallen van de wisselkoersen en de eigen centrale bank. Met twee levensgrote problemen als gevolg.

Het eerste probleem vloeit voort uit de samenhang tussen monetair beleid en inflatie. Wanneer inflatie hoger is dan normaal verstrengt een centrale bank haar monetair beleid en omgekeerd. Landen met een eigen munt en centrale bank kunnen zo onmiddellijk reageren op inflatie en economische schommelingen. De ECB daarentegen moet focussen op het gemiddelde van de inflatie van alle eurolanden en kan dus niet reageren op verschillen tussen lidstaten. In 2003 was het monetair beleid bijvoorbeeld te strikt voor de Duitse economie wegens een recessie, maar te laks voor landen zoals Spanje. Waar vroeger de Spaanse centrale bank de rente zou verhogen en de Duitse evenknie de rente zou verlagen, staat de ECB nu machteloos. Het resultaat is een diepere recessie in Duitsland en een Spaanse luchtbel.

Mario Draghi, voorzitter van de ECBBeeld EPA

Het tweede probleem komt naar boven met een economische schok die niet alle landen in dezelfde mate treft zoals in 2008-2009. Wanneer landen geen eigen centrale bank hebben, zijn ze veel kwetsbaarder voor de 'animal spirits' van de financiële markten. Paul De Grauwe vergelijkt daarvoor Spanje met het VK. Beide landen hadden op dat moment eenzelfde situatie van hun overheidsfinanciën. Spanje kwam onder vuur, het VK niet. Vanwaar dit verschil? Obligatiehouders van het VK weten dat er achter de Britse politieke unie een centrale bank staat die ondubbelzinnig overheidspapier zal opkopen wanneer er een liquiditeitscrisis dreigt. Die garantie hebben de obligatiehouders van Spanje niet. Zij moeten honderd procent overtuigd zijn dat een liquiditeitscrisis niet zal voorvallen. In 2012 heeft de ECB daarom eenzelfde garantie, onder voorwaarden, gegeven voor eurolanden. Dit betekent in realiteit dat de ECB de macht in handen heeft.

Wie gelooft dat deze problemen met enkele simpele economische of budgettaire regels kunnen worden opgelost, dwaalt. Alleen een begrotingsunie kan dat. Ja, dat betekent dat Europa zelf belastingen heft. Mogelijks zelfs enkele sociale zekerheidsuitgaven. Enkel zo kan een robuuste verzekeringspolis op Europees niveau ontstaan die macro-economische bescherming biedt aan de lidstaten. Leidt dit tot moral hazard? Niet noodzakelijk. Men kan de lidstaten immers regels blijven opleggen via het (tegen dan hopelijk intelligentere) 'sixpack'. Zo'n bevoegdheden vragen echter door hun politiek belang voor een politieke unie met een regering voor de eurozone en een klassiek parlementair stelsel. Enkel zo kan een geloofwaardig beleid vormgegeven worden en het politiek trilemma worden doorbroken. Het (pijnlijke) alternatief is terugkeren naar de nationale munten.

Alsof de europroblematiek nog niet voldoende was, sloeg vorig jaar de vluchtelingencrisis toe. Europa was bij het opheffen van de binnengrenzen 'vergeten' om buitengrenzen te installeren. Beter gezegd: Europa mocht niet van de lidstaten wegens soevereiniteitsredenen. Dit is de essentie van de chaos. De manier waarop de staats en regeringsleiders het probleem (niet) aanpakken is frustrerend. Iedereen weet immers dat de mix van economische problemen met migratievraagstukken een politiek geladen cocktail is, met de Brexit als beste voorbeeld.

POLITIEK TRILEMMA

Het Europa van vandaag, verlamd door het 'politiek trilemma', wordt daarom terecht bekritiseerd. Kritiek op dit Europa is echter geen synoniem voor euroscepticisme. Integendeel, of het nu gaat over de terreurdreiging, defensie of fiscale concurrentie... de Eurobarometer toont dat de mensen beseffen dat enkel een sterk Europa dit kan aanpakken. Europa de middelen hiervoor geven is gewoon een politieke keuze. En net hier gaat het volledig mis. De meeste politici volgen immers het voorbeeld van de keizer. Ze laten zich immers ook bedriegen. Niet door kleermakers, maar door zichzelf wanneer ze denken dat het kopiëren van eurosceptici electorale winst zal opleveren. Dit is geen politiek leiderschap maar plat opportunisme. En dan nog van het domme soort. Iedereen weet dat het originele toch altijd wint. Erger is dat daarmee het draagvlak voor Europa verder vermindert. Dat is hun eerste fout.

Hun tweede fout is het bovenhalen van een oubollig nationalisme. Zo deed Nicolas Sarkozy vorig jaar in Antwerpen de volgende uitspraak: "Mondialisering betekent niet het einde van de natiestaten. Als je afstand neemt van je identiteit heb je niets gemeenschappelijks meer". Identiteit verengen tot een nationale identiteit doet afbreuk aan de complexheid van het begrip. Een identiteit is immers 'meerlagig'. Dat betekent niet dat identiteit niet op een positieve manier gevoed kan worden door fierheid op de democratie waarin men leeft, door een soort inclusief 'patriottisme'. Het is daarom dat politiek leiderschap zo belangrijk is.

Laten we daarom hopen dat de politieke leiders in Bratislava tot inzicht komen. Enkel zij kunnen zichzelf terug aankleden. Al zal de burger wel de rol van het kind op zich moeten nemen om voor de nodige aanmoediging te zorgen.